Verschillende hagedissoorten bieden verschillende aanwijzingen die hun geslacht aangeven. De verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke reptielen zijn voor sommige soorten duidelijk, terwijl andere soorten geen duidelijke uiterlijke tekenen vertonen die wijzen op geslacht. In veel gevallen moet je verschillende criteria overwegen om het geslacht van een hagedis te bepalen.
De mannetjes van sommige hagedissoorten maken reclame voor hun mannelijkheid met gedurfde kleuren of met opzichtige kammen, hoorns of wangen. Dergelijke verschillen tussen de geslachten komen veel voor bij veel kameleons. Mannelijke panterkameleons (Furcifer pardalis) vertonen levendigere kleuren dan hun vrouwelijke tegenhangers, vooral wanneer de mannetjes hun dominantie laten gelden.
Daarentegen, terwijl mannelijke Jackson's kameleons (Trioceros jacksonii) niet heel anders gekleurd zijn dan vrouwtjes, hebben ze drie indrukwekkende gezichtshoorns. Terwijl basilisken (Basiliscus spp.) van beide geslachten vaak kammen hebben, zijn de kammen van mannetjes veel flamboyanter.
Sommige soorten hebben andere fysieke kenmerken die de geslachten onderscheiden. Mannelijke gesluierde kameleons (Chamaeleo calyptratus) hebben bijvoorbeeld kleine hielsporen op het moment dat ze uitkomen, terwijl vrouwtjes dat niet hebben.
Mannelijke hagedissen hebben gepaarde reproductieve structuren, hemipenen genaamd. Ze dragen hun hemipenen omgekeerd, in de basis van hun staart, en keren ze tijdens het paren naar binnen. Deze hemipenen creëren soms zichtbare uitstulpingen aan de basis van de staart van de hagedis. Het is vaak nuttig om de staart van uw huisdier voorzichtig over zijn rug te buigen, zodat u de gepaarde hemipenale uitstulpingen kunt visualiseren. Als je de staart weer voorzichtig naar links of rechts draait, kunnen de uitstulpingen er ook meer uitspringen.
Een veel voorkomend verschil tussen mannelijke en vrouwelijke hagedissen is dat de mannetjes van veel voorkomende soorten in de huisdierenhandel veel groter worden dan hun vrouwelijke tegenhangers. Groene leguaan (Iguana iguana) mannetjes kunnen bijvoorbeeld 7 voet lang worden, terwijl vrouwtjes zelden langer zijn dan 5 voet. De meeste mannelijke varanen (Varanus spp.) worden groter dan vrouwtjes, evenals mannelijke anolissen (Anolis spp.).
De tegenovergestelde trend doet zich voor en komt mogelijk zelfs vaker voor bij woestijnhagedissen. Voorbeelden van soorten in de huisdierenhandel zijn enkele knobbelstaartgekko's (Nephrurus spp.) en stompstaartkameleons (Brookesia spp.). Wees in alle gevallen voorzichtig bij het overwegen van grootte als diagnostisch criterium voor seks. Individuele variatie, verschillen in leeftijd of geschiedenis en andere factoren kunnen het proces bemoeilijken.
Mannetjes van sommige soorten hebben vergrote poriën langs het onderoppervlak van hun achterpoten of voor hun ventilatieopeningen. Veel vrouwtjes hebben echter rudimentaire poriën en de mate waarin ze verschillen van die van mannetjes verschilt van soort tot soort. Mannetjes van sommige soorten - waaronder luipaardgekko's (Eublepharis macularius) en baardagamen (Pogona vitticeps) - produceren wasachtige afscheidingen uit deze poriën. Je kunt mannetjes van deze soorten zien die hun poriën over het substraat wrijven als een vorm van territoriale markering.
Als u het geslacht van uw hagedis nog steeds niet kunt bepalen, kan uw dierenarts mogelijk de antwoorden geven die u zoekt. Soms kunnen op reptielen georiënteerde dierenartsen, dankzij hun aanzienlijke ervaring, subtiele kenmerken die het geslacht van een exemplaar aangeven correct beoordelen. Ze kunnen ook verschillende technieken uitvoeren om meer informatie te verzamelen.
Uw dierenarts kan bijvoorbeeld proberen een roestvrijstalen sonde in de cloaca van uw huisdier te steken. In de meeste gevallen zal de sonde dieper gaan bij mannen dan bij vrouwen, omdat de sonde een van de omgekeerde hemipenen kan binnendringen.
Als alternatief kan uw dierenarts proberen de hemipenen - als ze aanwezig zijn - handmatig om te keren door lichte druk uit te oefenen op de staartbasis van het dier. Als deze technieken geen resultaat opleveren, kan uw dierenarts een kleine camera in het lichaam van uw huisdier steken, waardoor hij de testikels of eierstokken van uw huisdier kan visualiseren en zo het geslacht van uw huisdier kan bepalen.
